Nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa (Bài 1): Hơn 50 năm tiếp bước chân cha

“Cha truyền con nối” có lẽ đúng khi nói về trường hợp của nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa. Là người con thứ năm trong gia đình có sáu anh chị em, Trần Chính Nghĩa vốn thiệt thòi, không có điều kiện được học hành bài bản như anh chị em của mình.

Ngay từ nhỏ cho đến khi lập gia đình, Trần Chính Nghĩa vẫn sống cùng với cha cho đến tận khi cha qua đời. Chính nhờ quãng thời gian thường xuyên được gần gũi cha, Trần Chính Nghĩa thấu hiểu và sớm có ý thức về trách nhiệm của bản thân trước sự nghiệp, di sản của cha. Đây là tiền đề quan trọng để nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa tìm hiểu và nối nghiệp nghề ảnh của cha từ năm 1969.

Thuở ấy khi cuộc sống thời kháng chiến còn nhiều khó khăn, việc học nghề ảnh với Trần Chính Nghĩa trước tiên chủ yếu là để kiếm sống.

“Cũng chỉ để tồn tại, có một nghề tay trái để làm nuôi sống chính mình, có thêm thu nhập cho gia đình. Khi cha không còn có điều kiện để làm nghề, việc tiếp nối là bổn phận của con. Từ mối quan hệ của các cơ quan đã đặt hàng làm ảnh với cha trước đó, tôi có điều kiện tốt hơn để làm nghề, ban đầu với các công việc như: phóng ảnh gia công, tô vẽ ảnh,... Làm thay cho cha phần nhiều là học hỏi để sau có nghề vững chắc, kiếm được tiền bằng nghề của gia đình”.

Nghề không phụ người có đam mê, nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa, kiếm sống nhờ nghề ảnh “không những đủ sống mà còn dư dật. Nếu so sánh lương cán bộ dạy trong trường trung cấp phổ thông khi đó khoảng 43-45 đồng/ tháng thì riêng tôi chụp một cuộn phim là 45 đồng đã bằng một tháng lương. Thông thường một đêm tôi có thể chụp hai đến ba cuộn phim.

Sau một đêm chụp có thu nhập bằng ba lần tháng lương của một giáo viên. Hơn thế, do gia đình có truyền thống về làm ảnh nên cũng được nhiều người tín nhiệm làm theo đơn đặt hàng. Ngoài việc chụp theo yêu cầu, tôi thường sáng tác thêm khi chụp để có những bức ảnh nghệ thuật. Đó là những bức ảnh mà bình thường có thể trả giá 3 nghìn/ 1 kiểu nhưng có trường hợp được trả giá 30 nghìn/ 1 kiểu”.

Những năm kháng chiến chống Mỹ, trong nước còn khan hiếm về giấy phim và máy ảnh thì nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa lại có được “may mắn” khi có điều kiện sở hữu được những loại giấy phim và máy ảnh tốt từ việc mua bán vật phẩm về ảnh từ nước ngoài. Theo nhiếp ảnh gia, thời bao cấp đói kém, ông lao vào làm ăn và dần khấm khá.

Khi ấy, mua được phim và giấy ảnh vừa tốt vừa rẻ nên ngoài để buôn bán nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa vẫn thường dành ra một phần nhỏ để phục vụ việc tập chụp ảnh từ đó trau dồi nghề nghiệp thêm phần vững chắc. Cũng theo nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa trong quá trình vừa học hỏi vừa làm nghề nối nghiệp cha, nhà nhiếp ảnh có nhiều thuận lợi từ nền tảng gia đình cũng như có cơ hội học lại kinh nghiệm chụp ảnh, làm ảnh từ những người bạn đồng nghiệp của cha như: Trương Cam Khuyến, Đỗ Huân, Nguyệt Diệu và nhiều nhiếp ảnh cùng thời với nhà nhiếp ảnh Trần Văn Lưu.

Việc học hỏi kinh nghiệm bấm máy, làm ảnh từ những “bậc cao niên” theo nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa mang tính chất truyền nghề là chủ yếu. “Cầm tay chỉ việc là một phần nhưng phần nhiều là dựa trên sách báo, kỹ thuật về nhiếp ảnh của các nước trên thế giới mà cha của tôi đã có trong tay. Cụ thể hơn là truyền khẩu dựa trên công thức nhiếp ảnh trên thế giới đã công bố. Trong sách có công thức pha thuốc rửa phim dựa trên những nghiên cứu đã được đúc kết từ đó áp dụng vào thực tế để tạo ra một bức ảnh đẹp. Cần pha thuốc loại gì? Dùng giấy gì?

Đều tùy theo phim chụp. Nếu phim thiếu sáng hay phim thừa sáng đều cần phải dùng từng loại thuốc riêng.  Đó là sự điều chỉnh dựa trên kinh nghiệm của những nhà nhiếp ảnh đi trước đã truyền lại cho tôi bằng cách truyền khẩu. Ví dụ thuốc của Đức đã pha sẵn từng loại thích hợp cho giấy tốt, giấy trung bình, giấy thiếu sáng, giấy thừa sáng, để làm cho bức ảnh có chất lượng tốt nhất” – nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa cho biết.

Hiếm một nhà nhiếp ảnh nào mà khi theo đuổi nghề từ trong gia đình lại có được nền tảng thuận lợi như nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa. Trước hết có cha là nhiếp ảnh gia Trần Văn Lưu nổi tiếng với những bức ảnh chụp văn nghệ sĩ từ thời kháng chiến. Sau đó là nhờ cơ hội được chỉ dạy kinh nghiệm bởi những nhà nhiếp ảnh tiếng tăm đều là bạn thân trong giới ảnh của cha.

Thế nhưng, một phần quan trọng làm nên mối duyên nối nghiệp chụp chân dung văn nghệ sĩ theo chân cha của nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa chính là nhờ nơi ở - 11 Hàng Bông – nơi được ví như là “một địa chỉ văn hóa”, thường xuyên có những cuộc tụ họp đàm đạo văn chương thơ thú của giới văn nhân nghệ sĩ Hà thành. Chính ở 11 Hàng Bông, nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa chính thức “chạm ngõ” nghệ thuật nhiếp ảnh chân dung, đặc biệt hơn là chân dung văn nghệ sĩ để sự nghiệp của nhiếp ảnh gia sau này sở hữu cả kho tư liệu hình ảnh “đắt giá” về giới văn nghệ sĩ trí thức đương thời.

 “Khi gia đình chuyển về ở 11 Hàng Bông, vừa mười sáu tuổi, tôi đã có “vinh dự” được “hầu rượu các cụ”. Trong những cuộc tụ hội đàm đạo văn chương thơ phú tại gia, tôi thường được cha và các bác, các chú sai đi mua rượu bên phố Hàng Mành. Sau được ngồi bên ngoài xem, nghe “các cụ” nói về chuyện văn, thơ, nhạc, họa. Tiếp nối ý tưởng chân dung như cha đã chụp, từ kỹ thuật được cha và các nhà nhiếp ảnh đi trước chỉ dạy tôi đã áp dụng và thực hành để hiểu được thế nào là nhiếp ảnh và nghệ thuật nhiếp ảnh.

Để chụp được chân dung văn nghệ sĩ tôi học theo cách chụp của cha, chụp như không chụp, chụp một cách tự nhiên, không bố trí, sắp xếp, không sử dụng kỹ xảo để cố tạo cho bức ảnh không đúng với tâm tư tình cảm của người trong ảnh. Văn nghệ sĩ ra sao đều được tôi chụp một cách chân thực như thế. Từ những cuộc đàm đạo tại 11 Hàng Bông của các nhà thơ Vũ Đình Liên, nhà soạn kịch Đoàn Phú Tứ, họa sĩ Bùi Xuân Phái, nhà thơ Phùng Quán, kiến trúc sư Nguyễn Ngọc Ngoạn,… đến những chuyến đi rong ruổi được theo chân cha đến thăm nhà văn Nguyễn Tuân, nhà văn Tô Hoài, nhà văn Kim Lân,… tất cả đều thôi thúc tôi có ý tưởng qua ống kính ghi lại khoảnh khắc chân thực của các văn nghệ sĩ trong cuộc sống đời thường.

Khi bấm máy, tôi luôn cố gắng ghi lại những khoảnh khắc chân thực nhất, đúng với tâm tư tình cảm của các văn nghệ sĩ thể hiện khi đàm đạo, khi trao đổi sáng tác, khi sinh hoạt văn chương nghệ thuật và hơn hết là giữ lại cho riêng mình những bức ảnh ưng ý để làm kỉ niệm” – nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa chia sẻ.

Đã có hơn 50 năm nối nghiệp cha, sự nghiệp của nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa có nền móng truyền thống từ gia đình kết hợp với sự may mắn khi được sống trong một “cái nôi văn hóa” – nơi tụ hội thường xuyên của các văn nghệ sĩ, sau này trở thành nguồn cảm hứng bất tận và chân thực về đời sống của văn nghệ sĩ cho nhà nhiếp ảnh sáng tác.

Bởi thế mà suốt hành trình sự nghiệp vừa chụp ảnh sáng tác vừa kiếm tiền sinh sống, lấy tiền nuôi đam mê làm ảnh, nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa luôn tâm niệm “cầm máy ảnh phải có trách nhiệm với bức ảnh do chính mình tạo ra”. Cũng như việc ghi lại những khoảnh khắc chân thực nhất về đời sống của văn nghệ sĩ mà bản thân có cơ hội được gặp và tiếp xúc ở mọi góc độ sáng tác với nhiếp ảnh gia Trần Chính Nghĩa chính là nguồn tư liệu sinh động cho hậu thế biết và hiểu về một phần đời sống văn nghệ của những thế hệ đi trước.

Tử Văn