Trên Tạp chí Hồn Việt (số 75, tháng 11-2013), Nguyễn Thế Quang đã viết bài Tôi đi tìm Nguyễn Du, ông đã chia sẻ với độc giả quá trình “đi tìm” Đại thi hào dân tộc bằng hình thức tiểu thuyết. Nhà văn đã dồn công sức, thời gian đi vào Hà Tĩnh, Quảng Bình, Huế; rồi ngược ra Thăng Long, Bắc Ninh, Thái Bình,... Nghĩa là tìm về cội nguồn những vùng đất mà Nguyễn Du đã từng sống (thậm chí mới in đó đây dấu chân thi nhân). Bảy năm trời ấp ủ, thai nghén, suy ngẫm, thể nghiệm viết, sửa chữa, bổ sung, nâng cao, hoàn thiện để cuối cùng đứa con tinh thần của mình - Tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Du - trình làng văn.
Tác giả tiểu thuyết Nguyễn Du đi tìm điều gì? Tôi đặc biệt chú ý câu thơ “Mai cốt cách tuyết tinh thần” của Nguyễn Du được tác giả dùng làm Đề từ cho tác phẩm đầu tay và thành công đầu tiên trên con đường thiên lý văn chương của mình. Tôi hiểu, tác giả muốn, bằng hình tượng văn học tái hiện một nhân cách, không ham hố “lập công” với triều đại mới mà chỉ đau đáu “lập thư” cho đời và hậu thế (cần chú ý tình tiết thi nhân nghĩ về người mẹ đã khuất “Còn con của mẹ - đứa con mẹ chiều chuộng nhất tóc đã bạc trắng, khoác trên mình chiếc áo quan triều, sức còn khỏe, lưng còn thẳng mà lắm lúc phải đi còng mẹ ạ”, “Bao năm qua, bao đau đớn, bao lựa chọn, con muốn lập thư, con muốn viết được những trang sách hay cho con người sống nhân từ hơn, yêu thương hơn. Con sẽ từ quan để về với non Hồng, về với những trang sách, về với chính con... Có thể con sẽ thất bại nhưng trước hết được làm Người”). Một nhân cách như Nguyễn Du tất yếu sẽ tìm được tự do bên trong, từ chính mình. Đó không chỉ là phẩm cách của một con người chân chính (viết hoa) mà là của một nghệ sĩ đích thực (có khả năng sáng tạo những “tác phẩm làm thành người” - chữ dùng của văn hào Pháp R. Rô-lăng).
Tiểu thuyết "Nguyễn Du"
Nhưng rốt cục, Nguyễn Du cũng không thể vượt qua được thời đại mình sống. Đã nhủ lòng từ chối làm quan cho triều đại Tây Sơn, nhưng vẫn phải đành lòng quay ra làm quan cho triều Nguyễn. Nhưng sẽ là thiếu hụt với độc giả khi tiếp cận nhân vật văn học Nguyễn Du, nếu tác giả chỉ bó hẹp nó trong các tương quan của trường chính trị. Nhân vật Nguyễn Du được “vẽ” trong một không gian - thời gian mở, gồm tổng hòa các quan hệ xã hội - tự nhiên - gia đình - văn chương. Và quan trọng hơn cả là miêu tả nó trong cuộc đấu tranh nội tâm, tự nhận thức, theo tinh thần “phản tư”, “sám hối”. Tác giả đã tránh được những “cạm bẫy ngọt ngào” vốn hay giăng mắc sẵn với những cây bút non tay khi tái hiện lịch sử (ví dụ quan hệ của Nguyễn Du với phụ nữ nói chung, với Hồ Xuân Hương nói riêng).
Cuối cùng “Tôi đi tìm Nguyễn Du” là khi tác giả hiện thực hóa trong tác phẩm và kỳ vọng đưa hình tượng lên tầm đối thoại văn hóa - chính trị - xã hội - thẩm mỹ - thế sự: về bản chất của tự do, về nhân cách người nghệ sĩ, về quan hệ giữa trí thức và quyền lực, về trách nhiệm của người nghệ sĩ trước thời cuộc, về các giá trị văn hóa được sáng tạo nên bởi những vĩ nhân (danh nhân). Trong bốn cuốn tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Thế Quang đã xuất bản Nguyễn Du, Thông reo Ngàn Hống và Đường về Thăng Long thì Nguyễn Du đậm đà tinh thần đối thoại theo nguyên tắc chân - thiện - mỹ. Bởi vì thời đại ngày nay đối thoại thay cho đối đầu, đối thoại thay cho độc thoại trong một thế giới phẳng và mở.
Có thể nói, trong số bốn tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Thế Quang thì riêng với Nguyễn Du, tác giả đã tập trung giải quyết thành công một nhiệm vụ nghệ thuật khó khăn nhất khi chạm bút vào quá khứ, vào các nhân vật của dĩ vãng được xác định qua sử liệu lưu trữ - mối tương quan giữa sự thật lịch sử và quyền hư cấu của nhà văn. Thông thường “tiểu thuyết” là hư cấu (tiểu thuyết là một câu chuyện bịa y như thật). Nhưng “tiểu thuyết lịch sử” lại đòi hỏi nhà văn phải trung thành tuyệt đối với các biến cố, sự kiện, con người đến từng chi tiết. Bề ngoài tưởng như mâu thuẫn. Nhưng văn chương có cách thức hóa giải mâu thuẫn này bằng con dường riêng. Trong Hội thảo Đổi mới tư duy tiểu thuyết do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức (tháng 2-2018), Nguyễn Thế Quang có tham luận Đề tài lịch sử và những vấn đề đặt ra về đổi mới tư duy tiểu thuyết, đã nhấn mạnh: “Viết tiểu thuyết lịch sử là khám phá về một thời đã qua, đã xa. Lịch sử chỉ có một, nhưng mỗi thời, mỗi người có một lượng thông tin khác nhau, có khi trái ngược nhau (…). Viết tiểu thuyết lịch sử, không chỉ quay lại tìm vẻ đẹp của người xưa mà chính là để đối thoại với hiện tại, chia sẻ cùng bạn đọc, hướng tới cái tiến bộ”. Về quan hệ giữa sự thật lịch sử và hư cấu trong sự viết, ông xác quyết: “Từ mục đích tác phẩm, chúng tôi chọn sự thật nhiều hay ít. Viết để giải trí, để giễu nhại thì hư cấu, phóng đại phải nhiều hơn. Viết để người đọc tin thì yếu tố thực phải nhiều hơn”.
Tượng Đại Thi Hào Nguyễn Du
Ở tiểu thuyết lịch sử đầu tay Nguyễn Du, có thể nói, tác giả đã khá mạnh tay khi giải quyết vấn đề tương quan giữa sự thật lịch sử và hư cấu nghệ thuật. Những sự kiện liên quan đến mối quan hệ tình cảm giữa Nguyễn Du và Hồ Xuân Hương, cuộc đối thoại giữa vua Gia Long và Nguyễn Du, kể cả chuyện Nguyễn Du chủ động phá “long mạch” để sau này trong dòng họ không có ai ra làm quan (vì phải “bó thân vào với triều đình”, như tiêu đề phần thứ hai tiểu thuyết), là những “chuyện bịa như thật”, hay “thật như bịa”, đôi khi khó phân biệt rạch ròi.
Nếu coi hiện thực được phản ánh không đơn thuần là hiện thực - sự kiện, vốn có mà quan trọng hơn là hiện thực trong tính “khả nhiên” (có thể có) của nó thì Nguyễn Du là một bước vừa thăm dò, vừa đột phá trong cách viết của Nguyễn Thế Quang khi chăm chút lịch sử, tất nhiên, nhưng không bỏ quên con người vừa với tư cách là sản phẩm lịch sử, vừa với tư cách chủ thể lịch sử, Nguyễn Du là một con người - nhân vật văn chương như thế.
Giáo sư AHN KYONG - HWAN, cựu Chủ tịch Hội nghiên cứu Việt Nam học tại Hàn Quốc, cựu GS Trường Đại học Chosun, dịch giả bản dịch Truyện Kiều tiếng Hàn Quốc đã viết: “Việt Nam là một đất nước văn hiến mãi mãi vì có tác phẩm Truyện Kiều bất hủ” (Văn hóa Nghệ An, số 417, ra ngày 25/7/2020). Sinh thời Đại thi hào Nguyễn Du đã viết: “Bất tri tam bách dư niên hậu/ Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như”. Nhưng ngay năm 1965, khi chiến tranh còn ác liệt, trong bài thơ Kính gửi cụ Nguyễn Du, nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Tiếng thơ ai động đất trời/ Nghe như non nước vọng lời nghìn thu/ Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du/ Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày/ Hỡi người xưa của ta nay/ Khúc vui xin lại so dây cùng Người”. ■
Bùi Việt Thắng
