Chúng tôi khởi hành vào một ngày ngoài rằm tháng giêng. Trên xe, anh Nam mới nói về dự kiến chuyến đi. Xe theo đường đi Hà Đông, dừng lại chỗ vườn hoa thị xã vào Sở Văn hóa, anh Nam vào gặp Phó Giám đốc Sở. Ở chừng 12 - 20 phút sau đó cùng Phó Giám đốc Sở tiễn chúng tôi. Anh định đi Hòa Bình, lúc này sắp trở thành đại công trường thủy điện lớn nhất nước. Anh đã ở thị xã này gần như suốt nhiều năm tuổi thơ cùng gia đình; anh muốn thăm lại, và dự kiến sẽ trở lại thêm nữa nếu có thể, để quan sát chiêm nghiệm thay đổi của một vùng đất và con người theo thời gian. Ông phó giám đốc mà anh vừa gặp, cũng tên là Nam, chính là một trong những bạn thời nhỏ của anh Vũ Tú Nam ở Hòa Bình. Ông Nam vừa từ Sở Văn hóa Hòa Bình chuyển về sở mới (hợp nhất Hà Tây với Hòa Bình) đặt tại Hà Đông, lúc này đã thành thủ phủ của tỉnh mới Hà Sơn Bình. Ngồi trên xe tôi nhớ đến cuốn sách mỏng tôi đọc lúc 7-8 tuổi khi gia đình tôi còn đang tản cư ở Bình Lục, Hà Nam. Ấy là cuốn “Giành lấy tương lai”, tên tác giả ở bìa là Vũ Tú Nam. Thế nên, lúc anh Túc dừng xe nghỉ giữa đường, vừa bước xuống xe tôi đã đi gần lại anh Nam và nói: Cuốn sách đầu tiên mà em đọc của anh Nam là cuốn “Giành lấy tương lai”…! Chợt thấy anh Nam đỏ bừng mặt lên và cười gượng: Quyển ấy mình viết hồi còn ấu trĩ…
Nhà văn Vũ Tú Nam thời trẻ. Ảnh Tư liệu
Dạo ấy đường số 6 còn rất vắng, khoảng 11 giờ trưa thì xe chúng tôi tới thị xã.
Buổi chiều, anh Nam rủ tôi đi bộ vòng quanh thị xã. Nhìn sang bên kia sông, anh chỉ một điểm trong các dãy núi và bảo: Cái núi kia, hồi bé bọn mình gọi nó là núi Ô-tô. Rồi anh đến gần một người trung niên hẳn là dân thị xã hỏi chuyện; người ấy cũng nói tên ngọn núi như thế! Anh cười: hóa ra từ ấy đến giờ người ta vẫn gọi núi ấy như bọn trẻ chúng mình đã gọi!
Hồi ấy các chuyên gia và thợ kỹ thuật từ Liên Xô hầu như chưa ở lại đây, nên người Hòa Bình còn khá nhạy với những nét giống Tây. Anh Nam vóc dáng cao lớn, da dẻ hồng hào, rất dễ bị coi là Tây. Anh nghe được những xì xầm của họ với nhau rồi bảo: Tôi đi với Ân, dân họ nói chắc là cán bộ ta đưa “ông Liên Xô” đi xem phố Hòa Bình!
Gần đây, tìm trong thư mục thư viện quốc gia, trong số trên 200 tên sách có gắn với tác giả Vũ Tú Nam, tôi thấy trên một nửa là sách cho thiếu nhi. Anh Nam là tác giả rất chăm viết cho thiếu nhi, từ truyện do chính anh viết, đến truyện dịch, thơ dịch. Anh thường được Nhà Xuất bản Kim Đồng nhờ soạn phần lời cho các cuốn truyện tranh; phần lớn diện tích trang sách dành cho tranh vẽ, phần lời chỉ gói trong vài ba chục từ đặt thành dăm bảy dòng ở chân trang; soạn thế nào để họa sĩ nhìn vào đó mà vẽ, người đọc đọc qua là hiểu diễn biến câu chuyện, đấy là việc của một tay nghề già dặn.
Từ hiệu sách chúng tôi trở về nhà khách.
Đầu giờ chiều hôm thứ hai, chúng tôi dự nghe một cán bộ trong nhóm kỹ thuật nói chuyện về dự án xây dựng nhà máy thủy điện trên sông Đà tại Hòa Bình. Hóa ra dọc theo con sông này, Hòa Bình chỉ là một trong số các bậc thủy điện; phía trên trạm này sẽ còn các bậc Tạ Bú, Lai Châu. Lúc ấy tại miền Bắc chỉ mới có một nhà máy thủy điện tương đối lớn là Thác Bà. Mãi sau này tôi mới có dịp đến Thác Bà nên lúc ấy thậm chí nghe thuyết trình cũng không hiểu được mấy.
Hôm sau, ăn sáng xong, chúng tôi lên xe đi vào làng Mường! Có lẽ từ Hà Đông ông Phó Giám đốc Sở văn hóa đã ghi đường đi cho anh Nam. Xe lên dốc Cun, rồi rẽ theo một ngả đường nào đó, hình như chính là đường số 12 (con đường thành tên tác phẩm của Vũ Tú Nam), tìm dần tới địa chỉ đã báo trước.
Đến đây chúng tôi mới biết rõ hơn, thời những năm 1930-40 ấy, cụ thân sinh anh Vũ Tú Nam làm viên chức bưu điện ở thị xã này (lúc ấy gọi là sở dây thép!), cụ thân sinh anh Nam - Phó Giám đốc Sở là nhân viên tạp vụ cũng ở bưu điện Hòa Bình. Cụ có nhà ở trong quê nhưng cũng có nhà ở ngoài thị xã cho mấy cậu con ra đây ở và đi học, vì thế, bọn trẻ hai nhà quen biết nhau, có chung nhau những ngày tuổi thơ tại thị xã Hòa Bình. Sang thời ta, ngoài ông Nam làm cán bộ nhà nước, còn mấy anh em khác vẫn ở trong quê. Ông Nam rât muốn anh Vũ Tú Nam ít ra có một lần về tận làng mình, tuy ông không thể về cùng.
Trưa hôm ấy chúng tôi trở ra thị xã Hòa Bình, về lại nhà khách. Buổi chiều, chúng tôi đi xe tới nhà riêng ông phó giám đốc Nam, cũng ở trong khu vực Phương Lâm; ông vừa từ Hà Đông về, như đã hẹn với anh Vũ Tú Nam. Hôm ấy, bà vợ ông trong trang phục phụ nữ Mường, làm đầu bếp thết đãi anh Vũ Tú Nam và đoàn chúng tôi. Ngoài những chuyện về vùng đất Hòa Bình xưa kia thời các ông còn sống với bố mẹ, và những dự kiến đổi khác nay mai vì có nhà máy thủy điện, tôi thấy hai ông cùng tên Nam còn nói nhỏ với nhau một vài việc khác nữa. Có lẽ ông phó giám đốc cũng có những bận tâm riêng, từ chuyện công tác đến việc nhà cửa, con cái. Một cô con gái ông bà lúc này đang học tại trường văn hóa Tây Bắc, nay mai ra trường chắc cần tìm chỗ công tác thích hợp.
Sáng hôm sau, chúng tôi lên xe trở về Hà Nội, rồi ngày ngày lại tới cơ quan ngồi với những bản thảo các loại.
Khoảng vài năm sau, một lần nữa anh Vũ Tú Nam lại bảo tôi cùng anh đi Hòa Bình. Lần ấy chúng tôi đi xe của công trường, trên xe ngoài anh Nam và tôi, còn có anh Thái Bá Lợi, lúc ấy đang học khóa đầu trường Viết văn Nguyễn Du. Nhà xuất bản chúng tôi lúc ấy còn có anh Trần Vũ Mai, được “cắm” tại công trường như đi thực tế dài ngày. Trước mắt chúng tôi, vùng Hòa Bình đã là một công trường lớn; bên Phố Đúng cũ là hàng loạt hạng mục đang xây dựng. Ban chỉ huy công trường dành thời gian tiếp chuyện anh Nam. Tôi và Thái Bá Lợi thích đi ra ngoài các khu vực nửa lán trại nửa công trường, xem bất cứ thứ gì có thể xem. Trần Vũ Mai còn biết cách nghe chuyện đơn giản hơn nữa. Chừng hơn 5 giờ chiều, anh rủ chúng tôi ra chỗ mấy quán nước ven đường, ngồi đấy có thể thấy những kíp thợ tan ca vừa uống chén chè vừa kháo với nhau các việc, từ việc ông trưởng đoàn chuyên gia Liên Xô Bagachenko nhận xét hóm hỉnh về tiến độ công việc, đến việc các tay lái tracteur tìm cách bán phần xăng nhớt thừa sau mỗi ca máy. Bọn tôi ngồi đấy đến gần 9 giờ, lúc vừa về phòng chuẩn bị đi ngủ thì nhận được điện anh Ngô Xuân Lộc báo tin sẽ đưa anh Nam và chúng tôi đi ngay vào xem đường hầm sẽ đặt các máy phát điện, lúc ấy mới khoan sâu vào lòng núi chừng vài trăm mét. Ấn tượng về một nhà máy đặt trong lòng núi, từ lần ấy, rõ lên và đậm lên dần trong ghi nhớ của chúng tôi.
Rất gần đây, nói chuyện với nữ nhà văn Lê Phương Liên, tôi mới được biết, chuyện trải nghiệm tuổi thơ ở thị xã Hòa Bình, điều mà anh Vũ Tú Nam muốn tìm lại trong chuyến rủ tôi đi cùng hồi 1978, anh Nam đã viết thành truyện, một truyện kể cho tuổi thiếu niên, chừng trên dưới trăm trang, cũng đã in tại nhà xuất bản Kim Đồng. Chị Liên không nhớ chính xác tên sách. Tôi thì chưa biết anh Nam có cuốn sách ấy. Nếu đã đọc qua cuốn ấy, có lẽ bài hồi ức này của tôi sẽ được giúp nhiều chi tiết hơn. Bốn chục năm đi qua rồi còn gì? ■
Lại Nguyên Ân
