"Thoái thực ký văn" - một tác phẩm giá trị mất gần 100 năm mới có bản dịch hoàn chỉnh

Thoái thực ký văn có thể hiểu là “ghi chép những điều nghe thấy khi nghỉ việc quan về nhà”. Đây là một bộ sách dạng tổng hợp bách khoa thư, ghi chép nhiều sự việc lặt vặt xếp theo từng loại, gồm tám quyển.

Quyển một "Phong vực", nói về cương vực, địa lý hành chính nước ta từ thời Hùng Vương đến thời Minh Mệnh, ngoài ra còn đề cập đến thiên văn, tiết khí, đường sá, núi sông, phụ chép về các nước Cao Man, Xiêm La, Miến Điện và một số tục lạ người man.

Quyển hai và ba "Chế độ", nói về tước cấp, bổng lộc, khoa cử, binh chế, quan chế, lệ thuế, đàn miếu, lăng tẩm, áo mũ, lễ nhạc v.v... từ thời Lý đến thời Minh Mệnh.

Quyển bốn "Nhân phẩm", kể về các danh công cự khanh, những người có nhân phẩm khí tiết, trí tuệ mưu lược từ thời Trần đến thời Minh Mệnh.

Quyển năm "Cổ tích", chép về các di tích, danh lam thắng cảnh, từ núi động sông hồ đến thành trì chùa miếu của nước ta, có phụ chép về núi sông và đê điều ở các tỉnh.

Quyển sáu "Trưng kỳ", chép các chuyện kỳ lạ, thần tiên ma quái có liên quan đến các nhân vật lịch sử.

Quyển bảy "Tạp sự", chép các chuyện vặt về thơ văn, khoa cử, nhân phẩm, xử án v.v…

Quyển tám "Vật loại", ghi chép nhiều loài động, thực vật của nước ta.

Về khởi nguồn của Thoái thực ký văn Trương Quốc Dụng viết: “Tôi từ nhỏ đến lớn được gia tôn đại nhân đích thân dạy bảo, lúc tráng niên làm quan, theo học các vị tiên sinh, các bậc lão thành. Phàm làm quan ở đâu, mắt thấy tai nghe điều gì, từ những chuyện tao nhã nghe được từ các vị tân thân, đến những chuyện bình thường nơi thôn xóm, về cương vực, nhân vật, sự việc, sự vật của nước nhà, điều đáng tham khảo thường chép ra giấy rồi tiện cất trong tráp, không để ý mấy. Mùa xuân năm nay, được nghỉ phép về quê thăm cha mẹ, nhân tìm xem trong tráp những điều ghi lại trước kia, mười phần chỉ còn lại một, hai, mới bắt đầu thấy tiếc. Những việc nghe được mới đây phải làm thế nào, mà những việc nghe được trước kia lại nghĩ càng để lâu càng quên mất. Quay lại kinh rồi, lúc thoái triều rảnh rang dùng bữa, tôi gom góp sắp xếp chúng lại cho có thứ tự, loại nào vào loại nấy thành bảy mục, tùy số giấy nhiều ít chia làm tám quyển, đặt tên là Thoái thực ký văn".

Thoái thực ký văn là một tác phẩm có giá trị nên đã được giới nghiên cứu quan tâm và dịch từ rất sớm. Dù vậy, các bản dịch từ trước đến nay đều chưa hoàn chỉnh. Cố học giả Phan Khôi có trích dịch vài mẩu truyện đăng báo. Năm 1944, nhà xuất bản Tân Việt phát hành bản dịch của cố Giáo sư Nguyễn Đổng Chi và Nguyễn Lợi, nhưng mới chỉ có ba phần là Trưng kỳ, Tạp sự, Vật loại. Khoảng năm 1997, cố học giả Hoàng Văn Lâu dịch Mẫn Hiên thuyết loại của Cao Bá Quát, trong đó có chép lẫn hai phần Cổ tích và Nhân phẩm từ Thoái thực ký văn. Vì đây chỉ là phần chép lẫn nên không tránh khỏi sai khác thiếu sót so với tác phẩm chính thức.

Ngoài ra một số mẩu truyện trong Thoái thực ký văn còn được trích dịch in trong các sách như Tuyển tập truyện ma Việt Nam, Truyện Việt Nam thế kỷ 19 v.v… Có thể thấy, Thoái thực ký văn tuy đã được dịch từ rất sớm nhưng mới chỉ rải rác, cho đến nay vẫn chưa có một bản dịch hoàn chỉnh nào.

Với một tác phẩm có giá trị như, việc dịch đầy đủ trọn vẹn là điều nên làm. Trong quá trình chuyển ngữ cuốn sách, nhiều bản chép tay và tư liệu đã được tìm kiếm nhằm sử dụng để so sánh đối chiếu. Có thể nói, tác phẩm Thoái thực ký văn đã được tập hợp và dịch gần như trọn vẹn nguyên văn.

Về việc phân chia nội dung, cuốn sách được chia làm bảy chương tám quyển theo đúng bảy mục mà tác giả đã chia. Trong từng chương dịch giả chia thêm các mục nhỏ để người đọc tiện theo dõi. Ngoài việc bám sát nguyên văn, dịch giả còn đối chiếu với nhiều bộ sử khác của cả Việt Nam lẫn Trung Quốc để có được bản dịch hoàn thiện và đầy đủ chú thích.