Câu chuyện trường chuyên nhìn từ nhiều phía...

Để rộng đường dư luận, Thời báo Văn học Nghệ thuật giới thiệu bài viết của nhà giáo - nhà văn Bùi Việt Thắng, nguyên giảng viên Khoa Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) góp thêm ý kiến về một vấn đề đang được xã hội quan tâm.

Nhìn từ luật giáo dục

Chương III, Mục 2, Điều 62, Luật Giáo dục được Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam khóa XIV, kỳ họp thứ 7, thông qua ngày 14/6/2019, ghi rõ: “Trường chuyên được thành lập ở cấp trung học phổ thông dành cho học sinh đạt kết quả xuất sắc trong học tập nhằm phát triển năng khiếu về một số môn học trên cơ sở đảm bảo giáo dục phổ thông toàn diện, tạo nguồn đào tạo nhân tài, đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước.Trường năng khiếu nghệ thuật, thể dục, thể thao được thành lập nhằm phát triển tài năng của học sinh trong các lĩnh vực này” (Cổng thông tin điện tử Bộ Giáo dục và Đào tạo).

Vậy, theo tôi, muốn “xóa” trường chuyên thì Luật Giáo dục phải thay đổi. Nhưng làm sao thay đổi được Luật Giáo dục khi văn bản mới được công bố ngày 14/6/ 2019, còn tươi roi rói. Đây là chuyện “vĩ mô” của một ngành, một lĩnh vực xã hội rộng lớn và có tính chiến lược quốc gia khi hiện có khoảng 20 triệu học sinh các cấp từ mầm non đến đại học (cả sau đại học) đang theo học, cùng với vài triệu người làm nghề dạy học và phục vụ dạy học.

Giáo dục “chạm”/ “gõ cửa” đến từng gia đình, từng người, nó nhạy cảm nhất trong các vấn đề nhạy cảm. Vì thế, theo tôi, chuyện đòi xóa bỏ trường chuyên, thậm chí giao nó cho tư nhân theo đường hướng xã hội hóa là chuyện dời non lấp biển, vác đá vá trời. Người Việt hôm nay thích bàn những chuyện kinh thiên động địa, thậm chí hoang đường. Tôi nghĩ, trong tình hình hiện nay, mỗi chúng ta nên “hiến kế” nhiều hơn để góp phần đưa nền giáo dục nước nhà đi lên, phát triển bền vững, vì “xây” bao giờ cũng khó/ tốt hơn “phá”.

Cuối cùng, tôi nghĩ, chúng ta phải sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật. Đó mới là người thức thời, có lý và có tình. Một vạn cái lý không bằng một tí cái tình. Nhưng duy tình dễ dãi, tùy tiện thì làm sao vận hành được cả một bộ máy xã hội hiện đại bề bộn, phức tạp và không ai có thể thành công nếu đứng về phía này hay phía khác một cách cực đoan trong nhận thức và hành động.

Nhìn từ sự sinh thành trường chuyên

Nên coi trường chuyên là một sinh thể, có quá khứ - hiện tại - tương lai. Hơn thế nó có linh hồn. Ai lại nhẫn tâm bóp chết một linh hồn nương tựa trên nguyên tắc chân - thiện - mỹ. Thế hệ chúng tôi còn nhớ như in, từ năm 1966, khi chiến tranh đang ác liệt, bom đạn ngút trời, sống chết tấc gang thì hệ thống trường chuyên (THPT Chuyên) được lập ra, bắt đầu với những lớp chuyên Toán tại các trường đại học lớn về khoa học cơ bản, tiếp sau đó các trường chuyên được thiết lập rộng rãi tại các tỉnh, thành miền Bắc (trước 1975), sau giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước được mở rộng trên phạm vi cả nước.

Mục đích ban đầu của hệ thống trường chuyên là chú trọng phát triển năng khiếu của học sinh để bồi dưỡng thành nhân tài. Từ chuyên Toán học, Vật lý, Hóa học,... đến Tin học. Đúng là như măng mọc mùa xuân. Những học sinh giỏi của các trường chuyên từ những thế hệ đầu tiên và sau đó đã từng nắm giữ các vị trí lãnh đạo chủ chốt ở các trường đại học lớn, các viện nghiên cứu quan trọng ở tầm quốc gia. Tuy nhiên, cũng có một thực trạng tỷ lệ học sinh giỏi các trường chuyên tiếp tục theo đuổi khoa học hay các lĩnh vực liên quản có cơ giảm thiểu khiến cho dư luận xã hội quan ngại. Nhưng đó lại là một câu chuyện khác - câu chuyện về con đường dài nhất giữa “học” và “hành”, rộng hơn trong phạm vi xã hội là “nói” và “làm”, như chúng ta đều thấy hiển hiện dưới thanh thiên bạch nhật.

Gần đây hơn, có chuyện chọn người tài qua chương trình “Đường lên đỉnh OLIMPIA” do VTV chủ trương gây dựng nhiều năm. Mỗi thí sinh đoạt danh hiệu khôi nguyên đều nhận được một học bổng có giá trị kinh tế cao ngất, nhưng khi đi du học xong, ít người trong số đó trở về phục vụ đất nước. Lại cũng là một câu chuyện “đi” và “về”, “hưởng thụ” và “cống hiến”, còn tốn giấy mực tranh luận và còn làm khó dài dài các nhà quản lý giáo dục ở tầm vĩ mô. Tôi không thuộc phía phê phán các thí sinh đã đăng quang OLIMPIA, từ góc độ ứng xử với ân huệ của xã hội, đất nước nơi họ sinh ra và làm bệ phóng cho “mỗi con người lấp lánh một vì sao”.

Nói đến “sinh thành” là phải nói đến “phát triển”. Hiện nay chúng ta hay dùng cụm từ “phát triển bền vững” để chỉ sự tiến bộ trong đó hài hòa lợi ích cá nhân và cộng đồng, kinh tế và văn hóa, kinh tế và môi trường, kinh tế và đạo đức,... Hiện tại trường chuyên có phát triển bền vững? Một câu hỏi lớn sẽ không có câu trả lời thích đáng nếu phán xét thiếu toàn diện và biện chứng, thậm chí nếu thiếu thể tất, thiếu công bằng và thừa săm soi, bới lông tìm vết, như dân gian nói “không ưa thì...”. Thì, sẽ xóa bỏ nhiều thứ trong lĩnh vực giáo dục, không riêng gì trường chuyên.

Nhìn từ xã hội

Tất cả các ngành sản xuất xã hội, trong đó có giáo dục, phải tuân thủ quy luật “cung - cầu”. Nhìn sang lĩnh vực sáng tác văn học nghệ thuật hiện nay, chúng ta thấu triệt nguyên tắc nghệ sỹ sáng tác theo “đơn đặt hàng xã hội” (giao kèo giữa xã hội và nghệ sỹ). Điều ấy không sai, càng không gây bĩ cực cho người sáng tác mà ai đó kêu rên như thể mất tự do (!?). Bằng chứng là mới đây Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội đã có quyết định thành lập trường THPT chuyên khoa học Xã hội và Nhân văn trực thuộc Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội).

Trường chuyên này chiêu sinh ba ngành/ môn: Văn học, Lịch sử và Địa lý. Năm học mới 2020 - 2021, trường khai giảng theo kế hoạch chung của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Học sinh Hà Nội và các địa phương trên cả nước háo hức “lều chõng”. Không thể thuyết phục và hấp dẫn nhiều người nếu khi nó là một thứ “quả đắng”, như ai đó đóng vai “kẻ đốt đền” bài xích trường chuyên, trong khi cả phụ huynh và học sinh nơi nơi vẫn hướng về trường chuyên theo tâm cảm chiêm bái và hy vọng.

Trả lời phỏng vấn báo chí, PGS.TS. Nguyễn Quang Liệu, Hiệu trưởng trường chuyên Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhấn mạnh về mục tiêu của nhà trường: “Phát hiện và bồi dưỡng những học sinh có tư chất thông minh, đạt kết quả tốt trong học tập ở bậc tiểu học và trung học cơ sở, đào tạo học sinh giỏi lĩnh vực KHXH&NV, tạo nguồn nhân tài KHXH&NV cho đất nước theo năng lực của từng học sinh trên cơ sở đảm bảo giáo dục toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thẩm mỹ, các kỹ năng cơ bản, đặc biệt giáo dục lòng nhân ái trong cuộc sống và các môn văn hóa bậc phổ thông chất lượng cao” (Trang thông tin điện tử. Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội).

Nhìn từ người trải nghiệm giáo dục

Tôi có một “căn cước” (45 năm dạy đại học) để chạm đến độ tự tại, tự tin khi bàn về giáo dục nói chung, trường chuyên nói riêng ở ta hiện nay. Không lý tưởng hóa, đã đành, nhưng tôi không nhìn vào những khiếm khuyết mà ngành giáo dục nói chung, trường chuyên nói riêng còn chưa thể khắc phục một sớm một chiều (người ta hay sôi nổi bàn về “triết lý giáo dục”, “văn hóa giáo dục”, “sản phẩm giáo dục”, “hiệu quả giáo dục”, “sự tụt hậu của giáo dục trong thế giới phẳng”...).

Giáo dục gắn với vấn đề con người, nhưng con người không thể nhấc ra khỏi hoàn cảnh (thực tiễn). Có đất nước nào chiến tranh kéo dài và khốc liệt như ở Việt Nam trong thế kỷ XX? Không! Có đất nước nào cái vòng kim cô của lối dạy và học “cử tử” kéo dài hàng nghìn năm như ở Việt Nam? Không! Có đất nước nào thiên nhiên khắc nghiệt như ở Việt Nam? Không nhiều! Tinh thần hiếu học của người Việt không thể nói là không đáng trân trọng. Cái khó thường bó cái khôn. Nhưng với người Việt thì cái khó ló cái khôn, biết biến “nguy” thành “cơ”.

Mùa thi tốt nghiệp THPT (2 đợt) diễn ra trong đại dịch vừa qua chứng tỏ tinh thần chủ động của cả xã hội nói chung, ngành giáo dục nói riêng quyết tâm thực hiện Luật Giáo dục. Tôi nghĩ ngay, sẽ có người lập tức “moi” ra chuyện thi cử (tốt nghiệp THPT Quốc gia) năm 2018 để biến thành “câu chuyện làm quà” đau lòng không đáng lưu giữ trong ký ức.

Cuối cùng, người viết bài báo nhỏ này chỉ có một ý nguyện: Chúng ta hãy cố gắng lưu giữ ký ức lương thiện, vì đó là căn tính của con người tử tế.

Bùi Việt Thắng